Filipa Leal (Porto, 1979), estudou periodismo na Universidade de Westminster e concluiu a Mestría de estudos Portugueses e Brasileiros na facultade de Letras da Universade de Porto. Tras a publicación do seu primeiro libro, o conto-fición "lua-polaroid", debutou na escena poética co poemario "Talvez os lirios comprendam", no ano 2004. Dende entón a sua obra non ha deixado de crecer ate chegar a ser unha das voces mais destacadas da poesía en portugués. As veces compositora, divulgadora, escritora, guionista e tamén xornalista, Filipa Leal non deixa de diversificarse e tratar de atopar novos camiños para expresarse. Grazas a laboura de Yolanda Castaño a través da última edición do outono deste 2022 tivemos a oportunidade de poder coñecela, falar con ela un anaco e achegarnos máis a persoa tras da poeta.

En primeiro lugar queremos saber sobre os motivos que te levan a escribir, cando comezas a escribir e por qué?

Eu comecei a escribir, ou a interesarme pola literatura como forma definitiva de vida, aos once anos. Seino pola  miña nai, que según me dixo, cheguei a casa un día e xa sabía o que quería facer na vida: quería ser escritora. E por tanto xa non era só escribir para a escola, ou escribir para traballos de casa, era xa unha decisión de vida.

Recordas por qué ocorreu?

Eu nunca tiven moito talento para deseñar, nin para pintar, nin para a música, como digo nun poema dun libro recente: “Eu só sei ler e escribir / son apenas o contrario dun analfabeto“. En ese sentido eu penso que daquela a forma de expresión que percibín que era definitivamente a miña forma de expresión, a única tal vez posible, e por outro lado, a que eu conseguín realmente facer, era escribir, e ler, claro. A escrita tornouse emoción dende ese momento, non me lembro de min, nin ninguén se lembra de min, sen escirbir.

Na túa familia había algunha influencia?

A miña nai era una grande apaisonada da literatura, escribía moi ben, aínda que nunca publicou. Quero dicir, cando deixaba unha nota, cando escribía unha carta…E recitaba moitos poemas de memoria, sonetos de Luís de Camões, de Fernando Pessoa… entón nós estabamos habituados a poesía  pola voz da nosa nai, e nos parecía simple, unha cousa doada. Máis tamén a miña nai foi quen me dixo: “En Portugal non vas poder ser só escritora, vas ter que encontrar outra profesión para conseguir vivir“. Algúns anos mais tarde eu escollín estudiar xornalismo para poder vivir.

O teu interese polo xornalismo xurde a raíz disto?

Xurde a raíz da literatura, xurde como forma de poder vivir da escrita, máis da escrita dende outro punto de vista, que tamén ten que ver moito ca curiosidade, como sabes, tamén es xornalista. E por tanto pensei que sería unha forma útil de poder usar a escrita.

Cal é a túa motivación no xornalismo?

Eu estiven sempre ligada ao xornalismo literario, dende o principio, na Radio Nova en Porto, que facía o programa de cultura, e entrevistaba a mestres, a músicos, a escritores…en pequenas pezas, pois aínda era aprendiz. Despois estiven no Primeiro de Janeiro, diario centenario en Porto, nun suplemento das artes e das letras, e máis tarde nun programa de televisión. Agora estou noutro, en “Nada será como Dante“, con Pedro Lamares, que é un programa de literatura.

Ía a preguntarte despois sobre este programa, pero contanos, como é o programa, qué facedes en él?

É un programa que podedes ver en RTP2, tamén está online en RTP Play. É un programa cuxo obxetivo é ser intemporal. A nosa idea é que o noso programa poida ser visto de aquí a dez anos, cinco, tres, ou un, e que siga estando de actualidade, e isa será a intemporalidade da literatura. Nós facemos lecturas, podemos facer lecturas de libros que aínda non están traducidos no noso país, que se traducen especialmente para o noso programa. Tamén lemos ensaio, conto, poesía…

Que temas tocas na túa poesía, tes algún tema recurrente ou é algo mais aberto?

É difícil para min contestar iso, é mais fácil para quen me lee. Pero paréceme que a cidade como metáfora… a cidade é un tema moi recurrente na miña poesía, a soidade, a memoria, e nos  últimos libros tamén o humor está mais presente. Antes de coñecer a dor, a verdadeira dor, eu escribía mais sobre a dor. Despois perdín a miña nai, dunha forma brutal, e cando estiven de luto foi que esa dor quedou dentro de min e na miña poesía comezou a aparecer o humor.

Crees que a poesía pode falar de outra cousa que non sexa da dor?

A min pareceme que cando sentín a primeira grande dor da miña vida non escribín sobre iso. Sei que non podo vivir sin escribir, non sei si é para salvarme desa dor, pero sei que é para salvarme dalgún xeito.

Se non escribiras, que farías, que sería de ti? E sobre esa salvación da que falas… existe a salvación de este mundo tan duro e violento?

Eu non me imaxino sin escribir. Se non puidera escribir penso que aínda así escribiría, porque é a única cousa que sei facer, e aínda así intento facelo mellor. Penso que todos os escritores están ata o final da súa vida aprendendo a escribir. Entón non me imaxino facendo nada máis que iso. Me encantaría saber tocar o piano ou saber pintar… toda a minha vida foi, e é aínda, unha vida de palabras, e aínda que me encanten as veces me gustaría poder ter outras ferramentas cas que puidera ensuciar as miñas mans. Nun dos meus últimos libros de poesía intentei unha exposición de escultura imaxinaria, cada poema ten coma se fora unha placa no museo co material que usei no poema…

Por exemplo?

Para que te poidas facer unha idea, o libro é “Fósforos e metal sobre imitaçao de ser humano”, e comeza cun capítulo que se chama “Exposición de escultura”, e todos os poemas teñen o material co que estan feitos. Este poema é de bronce, este outro de ósos e plastilina, outro é por exemplo un instrumento músical, outro de discos partidos sobre capas de Medea... entón é un intento de ensuciar as mans. A segunda parte do libro é “Proxecto político”, e comeza cun epígrafe dunha poeta galega, Lupe Gómez, do seu libro “Camuflaxe”, onde di: “A morte é un proxecto político”, e con este poema, “Ensuciar as mans“, que di: “Intentei ensuciar as mans / despois percibín / que non ensucia as mans / quen non ensucia o poema“. É unha tentativa de ensuciar as mans, porque coma xa dixen, toda a minha vida foi, é aínda, e probablemente será para sempre, unha vida de palabras, e as palabras son símbolos, e me encantaría por veces saber tocalas e que elas se transformasen en algo máis.

Ademais de escribir poesía e facer xornalismo, a que outras cousas te dedicas?

Hai uns anos que comecei a escribir ficción para o teatro, para o cine e para a televisión. Moitísimos de nós estamos escribindo narrativa non só porque o queiramos se non porque tamén é moi difícil vivir da poesía, como dicía o poeta brasileño Paulo Leminsky: “É mais fácil vivir se tes unha banqueta de vender bananas que vivir da poesía”. Entón o que ocurriu conmigo é que comecei a escribir para teatro, despois para cine, máis tarde para a televisión… e ese proceso foi moi encantador, porque é un xeito de ser outras cousas, ahí son todos esas persoaxes, ahí podo entrar en escena, aínda que esté na miña oficina, creando outras vidas. E por iso digo que me parece que a escritura pode ser infinita, porque tamén podes poñer a literatura ao servicio das outras artes, podes dar a lugar… Fai dous anos compuxen tamén a minha primeira letra para una banda portuguesa, e unha adaptación de “Fever”, de Peggy Lee, para Mafalda Veiga, que é unha das maiores cantantes é cantautoras de Portugal, unha das máis incribles cantautoras de Portugal… E tamén compuxen unha letra para outra banda que se chama The Happy Mess. Ademais tamén Mónica Giraldo, cantante e compositora colombiana, fixo unha adaptación dun poema meu, por poñer algúns exemplos.

Qué traballos estás levando a cabo actualmente?

Esta semana mesma, o día 17 de Decembro, vai sair o meu novo libro, chamase “A estrada para Firopótamos". e sae ca editorial Nova Mymosa, xunto a outros libros como parte dun lanzamiento colectivo. É un libro de poesía inspirado nunha viaxe a Grecia, por unha estrada que a súa vez da lugar a moitas estradas a moitos lugares diferentes.

Te ves escribindo ata o final? Ou cres que chega un momento no que se acaba o que tes que dicir?

É posible que me repita moitisimo, teño un libro "Vem à quinta-feira", que termina dicindo: “As persoas / aínda as persoas boas / repítense moitísimo“ Todos nós nos repetimos, pero paréceme que hai sempre unha maneira distinta. A linguaxe é infinita, o que facemos cas letras, cas palabras, pode ser infinito.

Así terminamos esta entrevista e xunto a ela vos deixamos con este poema seu:

A cidade esquecida

Para o António.

Ela disse: Sou uma cidade esquecida.
Ele disse: Sou um rio.
Ficaram em silêncio à janela
cada um à sua janela
olhando a sua cidade, o seu rio.
Ela disse: Não sou exactamente uma cidade.
Uma cidade é diferente de uma cidade
esquecida.
Ele disse: Sou um rio exacto.
Agora na varanda
cada um na sua varanda
pedindo: Um pouco de ar entre nós.
Ela disse: Escrevo palavras nos muros que pensam em ti.
Ele disse: Eu corro.
De telefone preso entre o rosto e o ombro
para que ao menos se libertassem as mãos
cada um com as suas mãos libertas.
Ela temeu o adeus, disse: Sou uma cidade esquecida.
Ele riu.

Poeta radical e disidente, Nuria Vil (Vigo, 1993), ven a revolucionar o panorama poético galego dende as taboas. Graduada en filoloxía hispana e galega, e con un máster en estudos da literatura e da cultura, é un verdadeiro soplo de aire fresco e naturalidade moi necesarios para poñer patas arriba o verso galego. Falamos con ela pouco antes de escoitala no auditorio do Ágora e nos queda claro que, o contrario do que as veces se pensa, sí, hai futuro, e comeza polo presente.

Cales son os motivos que te levan a escribir. Onde xurde ese impulso, dende que idade e por qué motivo o fas?

Que complexo. E coma…é sempre a pregunta, e sempre a pregunta que eu digo: “Non sei que contestar a iso“. Eu sempre me recordo escribindo, pero nunca pensei en dedicarme a escrita. Quizáis porque non tiña referentes.

A túa familia ven de ahí?

A miña familia non se dedica nin a escrita nin a arte. Aínda que a miña nai recita xenial, miña nai e unha contadora de historias maravillosa.

Igual ahí hai algo...

Sí, bueno, si que hai unha xenealoxía de mulleres contadoras na miña familia, entón de ahí si ven un pouco. En realidade eu penso de cando fixen o cambio lingüistico, de castelán ao galego, que xa o fixen bastante tarde, pois igual con 18 anos, hai dez ou once anos…e en galego empecei a expresarme de outra forma.

Foi unha decisión isto?

Si que foi algo claramente pensado, porque son de Vigo, que é unha cidade con moita disglosia, entón a min sempre me falaran na miña casa en castelán, pero entre as miñas avoas e a miña nai falan en galego. E eu mais que escribir, non tiña ganas de sacar un libro, quería recitar, falar, estar en espazos…

O sea, máis no momento presente?

Si, interesabame moito máis escenificar a poesía. En iso tardei máis tempo aínda en atopar referentes.

Claro, e máis aquí que estaba iso nos comezos, non?

Nin tanto por que xa nos 70 e 80 hai unha tradición de narradores orais, o que pasa que é máis difícil chegar a iso, na escola non había esos referentes. Eu tardei en chegar a esos referentes, e unha vez que cheguei si que dixen, ah pois o que eu quería facer si que ten sentido. Hai mais xente facendo isto, hai mais xente dedicándose a palabra falada. Sempre se lle chama spoken word, pero eu digo: “xa que temos palabras en galego, mellor lle chamamos palabra falada”, que o final e o mesmo. E vexo o que me leva a seguir facendo é a miña forma de conectarme. Descubrín que de outra forma non conecto desa maneira, e en cambio desde o escenario e falando dos temas que falo chego a unha a xente ca que teño moitas cousas en común.

Que lugar ocupa a poesía na túa vida e que seria de ti se non escribiras, se non te expresases desta maneira?

A poesía na miña vida ocupa todo, agora mesmo por que eu son traballadora autónoma, jaja, dame a risa…

Por qué, como é o de ser autónoma? É dicir, te dedicas a escena, e ademais?

Dou obradoiros en institutos sobre referentes LGTB en galego na escrita ou en proxectos escénicos, imparto clases de galego, obradoiros de escrita creativa, de palabra falada, de cómo falar en público, de ferramentas para falar en público. Eu non tiña o plan de darme de alta como traballora autónoma, e a crise da covid foi dura, foi mal, foi realmente mal, de feito haberá xente que se recuperou de todo…eu non. Pero en 2021 deuse a casualidade de que tiven a sorte de participar nun espectáculo, e de ese espectáculo xerou moitos bolos, e ahí dixenme, pois bueno…a vida deu lugar a isto. Ademais eu estaba con traballos moi precarios despóis da pandemia.

Por exemplo?

Como animadora de ocio e tempo libre, traballaba moito en bodas, facendo animación infantil, é aínda fago as veces. Entón eu conto historias a crianzas, fago actividades, entreteño, fago globlofexia, fago de todo…

Penso que é importante que a xente saiba o que hai detrás das persoas que se chaman poetas, que saiba de onde ven a xente. Cómo é no teu caso?

No meu caso hai moitas cousas ademais da poesía. Por que non é fácil…Eu por exemplo non teño detrás unha productora que produza os espectáculos enton iso depende de min.

Todo sae de ti e todo termina en ti, pero por outro lado iso esta ben, non?

Eu agora mesmo cambiaría iso, por que todo depende dos folgos que eu teña, e se non tes unha red de contactos enorme, é bastante complicado mover espectáculos, conseguir bolos. O bó que ten unha productora é que esa rede xa está.

Cambiando de tema. Qué nos podes contar sobre a faceta mais activista túa? Cales son os traballos que nos quedan por facer como individuos e como sociedade?

Traballo queda moito. Polo que hai que empezar e por recoñecer os propios privilexios, e enton eu por exemplo creo dende o privilexio de ser unha persoa  branca. E tamén me preguntaban onte si era disoluble de min a loita dos dereitos LGTB, e non, non o é. Eu me identifico como persoa non binaria e iso me situa nun sitio mais…bueno situame un sitio. E eu creo que queda moitísimo por facer e moitísimo por escoitar.

Cales son esas cousas no día a día?

Son cousas pequenas. Pensaba agora nesta campaña que foi moi criticada do Ministerio de Igualdade, a que pregunta: “Se non és ti, quen?” Entón eu creo que  mais que cousas xigantescas como cambiar leis, que esta ben cambiar leis, e teñen que cambiarse, as veces saes a rúa e alguen fai un comentario, ou mesmo un familiar…Por exemplo se na túa familia hai alguén que che di: “me identifico como persoa trans", pideche que a trates en feminino, ou en masculino, ou en neutro, e se ti negaste a isto, iso xa é unha violencia moi forte. Eu creo que en xeral falta nos homes cis brancos, por exemplo ese posicionamento. Si que desde o feminismo, o transfeminismo, o movimiento LGTB, temos moi claro estas cousas básicas…pero si que noutras situacións, nunha conversa entre colegas, falta un pouco normalizar dicir, este comentario é racista, é transfobo, é machista, é capacitista…non quitarlle a gravidade que teñen eses comentarios pero si empezar a normalizar o poder dicilo. As veces parece que o que dan ganas e de saír a rúa e empezar a dar patadas pero non creo que iso nos sirva de nada. A base estaría na educación, e a base niso si que sería lexislar.

Traballo de xeracións, non?

Ata hai moi poucos anos vivíamos nunha dictadura, entón esa dictadura segue de múltiples formas avanzando, e vese claramente neste auxe da ultradereita, que non é que saia da nada, se non que levan ahí moito tempo. Entón a solución sería lexislar.

Que outras facetas hai en ti ademais da poesía e que te aporta cada unha delas?

Hai moitas facetas, eu fixen moitas cousas antes de escribir. Estiven en grupos de teatro, toquei o saxo e a guitarra. Sempre me gustou moitísimo a música, encantame a fotografía, o cine en super8, bueno o cine en xeral a min encántame. Unha das cousas que fago de forma natural e ver centos de películas. O que me pasa a min agora mesmo e que eu estou moi absorbida polo traballo autónomo, por xerar cartos, entón agora mesmo non fago as cousas que me gustarían.

Hai saída a iso?

Supoño que si.

Ves agora mesmo un certo futuro no que non teñas que pensar nos cartos?

Eu agora mesmo procuro non pensar no futuro, que é moi doloroso tamén.

Pregunto no sentido de se ti tes a idea de poder facer o que queres.

Eu necesito pensar que dentro de cinco anos non vou a estar pensando en si podo ou non podo pagar a cuota de autónomos deste mes, ou se podo ou non podo asumir o pago de impostos de cada tres meses. A min encántame dar clase, encántame dar clase na educación publica, por supuesto.

Qué outras cousas fas?

Tenho unha canle en Youtube que se chama “Coidado ca cadela”, e tenho un perfil nunha plataforma de mecenado con dezaseis mecenas neste momento, que me aportan cada mes unha cantidade, que me aporta e axuda anímicamente. Entón ahí subo contidos de divulgación literaria, e ahí si que eu grabo, monto, edito… relatos sonoros, recensións de películas, comentarios de libros… o sea, encántame fedellar.

Qué estás lendo agora?

Estou lendo “Bordados” de Marjane Satrapi. Este libro, que é en banda deseñada, fala un pouco da situación das mulleres en Irán, non na actualidade, se non hai uns anos. Fala de cómo se reunen despois da hora do café, que é o momento no que os homes marchan a facer as súas cousas de homes, e entón elas quedan falando, e é moi divertido, por dicilo dalgunha maneira. Estoume a ler tamén “Notas sobre a extinción” de Marta Dacosta, que é un libro que xa lin o ano pasado, pero que dixen: “necesito ler este libro de novo“. Estoume lendo “Unha primavera para Aldara“, de Teresa Moure, que xa o estaba lendo, pero o deixei e o voltei a comezar. Tamén estou lendo “A defunción  dos sexos", de Daniela Ferrande, que é un libro de investigación. Gústame moito concentrarme nos libros.

Próximas datas, proxectos nos que estés traballando?

A verdade agora mesmo non teño datas próximas. Traballos, por exemplo, o ano que ven dentro do festival “Escenas do cambio“, que é en maio, na Cidade da Cultura, vamos a presentar unha peciña breve que vai levar audiovisual e música experimental. Entón estou traballando con Iria Silvosa e con Olga Martínez. E eu sigo con obradoiros en centros de ensino. Encantaríame dicir que teño unha axenda petadísima pero bueno… dicía hoxe: “non sei como levo sobrevivindo os últimos anos, pero sobrevivo“.

Cambiou a túa forma de facer cando entrou o público na túa cabeza?

Non, por que eu sempre tiven o público presente. Esa pregunta paréceme moi divertida, por que si que hai persoas que escriben ou que crean cousas pensando que ninguén vai a escoitalas, e a min pásame o contrario. Eu sempre penso que alguén en algún momento me vai a escoitar. É curioso, cada quen ten a súa maneira.

Quedábame preguntarte polo teu poemario. Que é Simún?

É un vento abrasador que sopla no deserto do Sahara, en Xordania, e en algún sitio máis que agora non recordo. É un vento abrasador con temperaturas de máis de 50 graos, humidade 0, é básicamente coma unha treboada seca, e isto é "Simún".

É así a túa poesía, e así como ese vento?

Si. O libro ten varias partes. “Boto en falta ir de rave“, outra é “Declaro o deserto“. Poderían ser dous libros distintos pero decidimos poñelos no mesmo.

Sigues botando en falta ir de rave?

É unha rave que non vai volver. Eu sigo indo de rave, a min encántanme as festas, pero é unha nostalxia de pensar… que iso que estaba moi ben quizáis non o estaba tanto. Entón boto en falta ir de rave desa forma inxenua, pensando que así se me vai solucionar a vida. Ese concepto de rave para min xa non vai volver.

E agora que o substitúe, ou como fas para fuxir?

Non fuxindo. O importante é non fuxir. Eu creo que hai que confrontar. Entón no libro se pasa dunha inxenuidade e dun mundo máis máxico e máis etéreo a cousas máis tanxibles. O final termina nese "Declaro o deserto" que é unha cousa moi abofante, moi fisica, e con moita ansiedade, Eu quería falar desa ansiedade, e ahí dentro está.

Rematamos esta entrevista con este poema que puidemos escoitar na súa propia voz algo máis tarde e xa no auditorio do Ágora:

Aquel ruído era silencio.

Andrea Freyre

é precisamente nas fábricas abandonadas
e as luces láser queimando a retina
na corpa suada e exhausta a 140 ppm
que absorbe o trance

nas horas líquidas
sempre a unha respiración
de distancia nas que camiño moi pegada al bordo
sen varandas
sen tener a profundidade

é xusto nos focos a cegar a ollada
no movimiento estrobóscopico e consecutivo
da descarga de xenón gaseoso

é no límite do ritmo lisérxico
no que as extremidades arden duro e veloz
qué volven as túas mans frías 
fregando o xabrón contra a pedra

a dicirme:

      outra ves tes sete anos

e sinto todo este ruido
tornarse por fin
puro silencio.