Adiante.gal | 16/06/2018

O venres impartiron unha conferencia e despois realizaron unha instalación, a instalación dunha chabola, unha acción semellante á que hai uns meses o propio Sorrentino levara adiante no campus da universidade na que ambos traballan, a Universidade de São Paulo. Sorrentino está sendo sometido a unha investigación por parte da Prefectura da USP por colocar unha oficina de lona preta xunto co MST para mostrar como se montan as barracas de asentamentos “e promover unha conversa sobre a vida dun militante acampado”.

Simone Portugal, profesora e mestre en educación, e Marcos Sorrentino, biólogo, pedagogo e ex alto cargo do Ministerio de Medio Ambiente nun dos gobernos de Lula da Silva, levan semanas por Galiza partillando experiencias dentro dunha investigación internacional sobre educación e medio ambiente en países da lusofonía. Simone e Marcos son membros do Laboratório de Educação e Política Ambiental (Oca) da Escola Superior de Agricultura Luiz de Queiroz, do que el é fundador.

Que traballo están a facer en Galiza?

Simone Portugal [S.P.] – Andamos nunha pescuda en cooperación co CEID, da Universidade da Coruña, sobre como a educación ambiental capilariza na sociedade galega, mirando como os procesos educativos, os equipamentos, os xeitos de interpretar a natureza dos educadores están a contribuír para que cada persoa, dentro dun territorio determinado, se torne educada desde o punto de vista medioambiental.

Marcos Sorrentino [M.S.] – Estamos buscando comprender que factores contribúen a unha maior efectividade das políticas públicas de educación ambiental. Mapeamos algunhas experiencias de políticas públicas de educación en Oleiros, en Pontevedra, aquí na Coruña… E andamos na procura de interlocutores entre os planificadores, os técnicos e as persoas que receben esa educación. Moitas veces, estas últimas, as persoas destinatarias, non están contempladas na concepción desas políticas. É unha pescuda a longo prazo. Facemos parte dunha investigación internacional nos países de lingua portuguesa e na Galiza.

Que políticas públicas chamaron a súa atención?

M.S. Na nosa concepción do que é a educación ambiental, políticas públicas como as da cidade de Pontevedra, que se preocupan da mobilidade e da ocupación do espazo público, e ademais polos anciáns, polas crianzas, pola diversidade… son políticas públicas que fomentan a educación ambiental. Son políticas que liberan a paisaxe para usufruto de toda a cidadanía. Así como aquelas políticas de compostaxe do material orgánico que non promoven a centralización do tratamento de residuos sólidos. Iso vai creando unha perspectiva de circuíto curto de produción local e de non lanzamento de CO2 para a atmosfera. Esas políticas poñen por cima de todo os coidados coa vida e coa xente…

S. P. É nesa mesma perspectiva na que nos vemos Acampa. Cando toma como leit motiv das mudanzas climáticas, está asumindo como leit motiv a vulnerabilidade das sociedades humanas que rematan no problema dos refuxiados. Enfrontar o problema dos refuxiados é enfrontar as desigualdades en cada país, en cada Estado, que levan á inmigración. E isto ten que ver tamén coa educación ambiental…

M.S. Por iso nesta pescuda nos non estamos buscando só proxectos que se autodenominan de educación ambiental, senón tamén proxectos que poden contribuír á educación da xente, do pobo. Estamos traballando por unha mudanza cultural, dunha cultura competitiva que procura o ben material individual para unha cultura de solidariedade, de cooperación, de coidado cunha vida boa.

Falando de desigualdade, algúns opinan, e non só os neoliberais, que o primeiro que hai que facer coa xente é enriquecela no posíbel, materialmente, e despois educala…

M.S. Iso é unha equivocación. No Brasil foi a propaganda da ditadura militar. Dicían que primeiro era preciso facer crecer o bolo para despois repartir. Nunca houbo esa repartición e a diferenza social só se agravou. Nos anos dous mil, cos gobernos de Lula, tivemos unha experiencia de división do bolo… continuou a haber crecemento da economía, mais un crecemento inclusivo. Traendo ás poboacións marxinais, da periferia, para repartir dunha forma non tan igual como sería desexábel, pero máis ecuánime. Esa é a filosofía que nos andamos buscando: decrecemento, desenvolvemento humano sustentábel e xa partillado.

Neses gobernos de Lula, houbo políticas para concederlle a propiedade das favelas ás familias, para ir instaurando unha renda básica, a bolsa familia… funcionaron? En que parou todo aquilo?

S.P. Funcionaron. A bolsa familia que se creou a partir desa proposta de renda mínima de Eduardo Suplicy transformou a vida de moitas familias brasileiras. E fíxose a partir das mulleres, que debían manter aos fillos matriculados en escolas, coas vacinas ao día… Iso xerou que moita xente saíra da miseria. Agora corremos o risco de volver ao mapa da fama, porque esas políticas foron cortadas. As perspectivas non son nada positivas. Non recoñecemos este goberno golpista, apoiado polo poder xudicial e polos medios de comunicación, que vai contra todo aquilo que a xente acredita que pode facer o mundo mellor.

O asasinato de Marielle Franco e o que está a acontecer con Lula, preso, dan a medida da situación actual no Brasil?

M.S. Hai un retroceso político no Brasil que permitiu a liberación de todas as forzas conservadoras que sempre estiveron presentes na sociedade brasileira. Brasil foi o último país que aboliu a escravitude, e foi o último país de América Latina en fundar unha universidade. Sempre foi visto polo primeiro mundo como un fornecedor de commodities, de recursos naturais. O proceso que se iniciou en 2003 colocaba en xaque ás forzas conservadoras, tanto na sociedade brasileira como nas relacións internacionais. Aquel proceso levaba en si un concepto forte de soberanía. E os BRIC, a quita das débedas, a autosuficiencia en petróleo… todo iso anunciaba mudanzas no comercio e nas relacións internacionais, mesmo nas relacións económicas internas. Non era nin de cerca o ideal, porque aínda predominaba o sistema financeiro no país e o Banco de Santander, por exemplo, cobraba uns xuros elevadísimos, centenas de veces por riba do que cobra aquí en España. Mais de calquera maneira había unha transición no sentido da inclusión e no sentido da soberanía. O golpe foi dado para conter ese proceso.

O golpe dado contra Dilma Rousseff…

O golpe foi dado contra todo ese proceso de soberanía, de avance na ciencia e na tecnoloxía, de fortalecemento da agricultura familiar e da reforma agraria… que tampouco se fixo na cantidade desexábel, pero sabemos que o gobernante ten que negociar coas forzas máis conservadoras. Dilma non tivo a mesma habilidade que Lula e tentou ir máis fundo nese proceso de diminuír taxa de xuros bancarios, aumentar a produción no país… e non resistiu a presión dos sectores máis conservadores, que compran os deputados e dan ese golpe brando.

E o caso de Marielle, que indica?

A partir de 2016 entramos no retroceso, con leis que diminúen os dereitos dos traballadores, cunha nova demarcación das terras indíxenas… un retroceso mesmo nos dereitos humanos. Marielle, unha muller das favelas, homosexual, negra, que traía todas esas causas, foi asasinada hai tres meses e non houbo esclarecemento ningún. Lula, preso político; Marielle, asasinada, dan razón dun conxunto de forzas políticas conservadoras que non se restrinxen ao Brasil, están relacionadas cun sistema financeiro internacional que ten moito interese en reprimarizar a economía brasileira.

S.P. A elección de Lula molestara a moita xente. A forma na que foran favorecidos os pobres, os negros, os indíxenas, as cotas socias nas universidades… Marielle estudara grazas a esas cotas de raza e ingresos. Era moi visíbel. Había persoas que nunca tomaran un avión e que podían collelo para ir visitar o fillo no Nordeste ou do Nordeste para outro lugar. Iso foi xerando incomodidade nunha clase media mesquiña e individualista. Moita desa clase media saíu á rúa a pedir o derrocamento de Dilma e, agora, para pedir que Lula siga preso. Pero tamén emerxeu unha forza, a das mulleres, a dos negros, xentes como Marielle, que comezaron a ter a súa voz… o Brasil vive hoxe entre eses dous polos. Hai unha tensión social forte.

Vostedes viviron a ditadura, esa tensión é semellante?

M.S. Hoxe aínda podemos falar publicamente destas cousas, pero hai restricións nos microespacios. A nosa universidade, moi conservadora, despois do golpe sentiuse no dereito de prohibir manifestacións dentro da universidade. A mesma chabola que montamos aquí en Acampa, montámola alá e abríronnos un expediente. Son profesor ha máis de trinta anos e nunca precisara autorización para facer actividades no campus.

O ‘LABORATÓRIO OCA’ E A CONQUISTA DA FELICIDADE

Que é OCA e cal é a súa proposta?

S.P. OCA é un laboratorio de políticas ambientais que entenden que a educación e os comportamentos só se mudan con diálogo… se a xente consegue dialogar. Paulo Freire desenvolveu un método que ten na base os círculos de cultura, nos que as persoas poden deitar seus valores, as realidades que viven e o seu ollar sobre as cousas. Desde o laboratorio desenvolvemos proxectos xunto a profesores e xunto a agricultores.

M.S. Traballamos no campo e na cidade. Cunha mesma perspectiva: fortalecer a organización pola base. Unha das dificultades das políticas de educación ambiental é que elas fican nun círculo reducido. Estabamos aí, no Acampa, diante desas enormes fotografías e as persoas non paran, non receben información, non saben o que se está facendo alí… Entón, como chegar á base da sociedade? O que fixo Paulo Freire foi organizar grupos que reflexionen sobre a súa propia situación. Círculos nos que se socialicen esas lecturas do mundo e se planifiquen accións. E ese proceso de facer, educa.

Como aplican o método á realidade dos labregos?

S.P. A agroecolóxica é unha perspectiva que serve para dar materialidade ao noso facer educador, de forma que a agricultura urbana e periurbana se solidaricen coa loita pola terra… ao fin trátase dun conxunto de procedementos que pretenden facer de cada suxeito actor do proceso educador. Nalgunha medida, o que temos visto en Pontevedra, e tamén aquí na Coruña con esta apertura ao mar libre, esas experiencias comparten o que no Laboratório definimos cinco conceptos sobre os que sustentar calquera proceso de intención educadora: identidade, comunidade, potencia de acción, diálogo e felicidade. Pensamos que son experiencias que fortalecen os vínculos comunitarios, que fan que cada persoa mergulle en si propio.

Como aborda o método problemas planetarios como a fame ou o cambio climático?

M.S. As temáticas que dinamizan ás persoas son diferentes, e unha situación de seca non se vive igual no Nordeste que nas metrópoles. É preciso facer emerxer os temas apropiados para permitir o inicio do diálogo en cada situación. E cando o diálogo se produce, o educador debe crear as pontes entre a realidade local obxectiva que se percibe e esa problemática global que moitas veces é complexa e difícil de percibir localmente.

S.P. No Brasil pasa o mesmo que aquí. Existen grupos de persoas moi comprometidas con cuestións como a fame ou as mudanzas climáticas. Pero tamén existen forzas moi poderosas, como a do agronegocio, con intereses na concentración de terras para unha agricultura extensiva que acaba sendo contaminadora, degradante e depredadora.

M.S. A gran maioría da poboación está sendo mal educada polos medios de comunicación de masas e polas institucións hexemónicas. Hai, como di Simone, unha conciencia entre certos grupos sobre esas problemáticas e o gran desafío é levar iso á base da sociedade. Aquí teñen problemas para chegar a esa base; no Brasil temos os mesmos e, a maiores, a oposición dos sectores da elite económica e da elite internacional que queren manter a poboación na ignorancia, para que non estableza, por exemplo, as conexión entre o cambio climático e a estrutura política ou económica, coas causas máis profundas…

S.P. Mil millóns de persoas, entre sete mil millóns, pasando fame no mundo non é un problema calquera. O planeta produce alimentos suficientes para todos. Daquela, hai un problema de distribución e de falta de intención de alimentar ben a todos os humanos.

M.S. No Brasil, o 70% dos alimentos que consumimos veñen da agricultura familiar, pero esta está pouco fortalecida. A reforma agraria… hoxe hai máis de cen mil familias acampadas demando terras… No país hai 200 millóns de hectáreas destinados á produción pecuaria, con 0,8 cabezas por hectárea. Calquera técnica simple de mellora elevaría esa relación a 2 cabezas por hectárea e permitiría liberar cen millóns de hectáreas para a reforma agraria. Sabe o que iso suporía? Suporía duplicar toda a área dedicada á produción agrícola no país, non só a superficie de agricultura familiar, que apenas é o 25% de toda a produción, senón tamén a de commodities. Dariámoslle de comer a todos, e alimentos bos.

Nalgún lugar fixéronse vostedes esta pregunta: como diminuír a orxía do consumo individualista e de bens durábeis e de combustíbeis fósiles?. Xa teñen a resposta?

S.P. Temos que consumir menos. E temos que valorizar esas propostas de agroecoloxía para que as persoas poidan ficar e traballar no seu propio lugar e non precisen abandonar o seu lugar sexa pola fame, pola falta de auga o pola falta de dereitos básicos. Iso acontece hoxe en día no Brasil, a grande seca no Nordeste fai que a poboación emigre cara as grandes cidades.

M.S. Temos que cuestionar as necesidades materiais simbólicas. Nos somos froito dun proxecto de modernidade que xa leva dous centos ou trescentos anos e que nos vende a ilusión de que felicidade é igual a consumo. Se non cuestionamos fortemente eses valores, continuaremos a xerar cidadáns frustrados. Os antidepresivos son os remedios que máis se consumen en todo o mundo, porque o proxecto da modernidade que foi vendido como a solución para a felicidade humana non se realiza. A amizade, o diálogo, a convivencia, son o importante e eles están cada vez máis distanciados do cotiá… todo o mundo anda a correr, sen tempo. Para recolocar eses valores o proceso educador ten que estar en todas as políticas públicas. Mesmo na esquerda temos problemas para traballar con iso, aínda andamos nunha comprensión do mundo desenvolvementista.

Como é que se inclúe un concepto como o de felicidade nun proxecto científico como o seu?

M.S. Bertrand Russell, que non é un relixioso, escribiu A conquista da felicidade, e nese libro coloca un elemento esencial que é o de sermos temoneiros, sermos artífices da construción do noso propio destino, apoderarmos daquilo que nos queremos para nós propios. Ese exercicio esixe un proceso de mergullo en si propio, de arqueoloxía virtual do presente, de comprensión do que é que a xente vive e das preguntas máis básicas: que é que eu son?… Paradoxalmente o que Russell nos propón é un rescate da espiritualidade, unha espiritualidade comprometida co coidado da vida, do cotiá, desas preguntas… sobre o que realmente nos fai felices.

S.P. Felicidade é o que nós todos buscamos.