O inxusto manto de silencio que fica dende hai oito décadas sobre a xente represaliada polo fascismo na Galiza é especialmente abafante para elas. Porque todas as mulleres foron vítimas, mesmo as que apoiaban o bando vencedor. Porque  todas perderon os dereitos de participación na vida pública que a II República empezara a darlles, quedando relegadas ao mero papel de nais e esposas. E porque foron elas, as mulleres, as que termaron da Galiza ferida pola fame da posguerra e a represión exercida sobre os homes. 

Foron elas, as mulleres, as que quedaron convivindo co represor, as que sacaron adiante ás criaturas tras o asasinato ou durante o agocho e o cárcere deles. As sometidas a castigos sexistas como a rapa do pelo, a inxestión obrigada de aceite de rícino para que fixesen as súas necesidades en público, ou a tatuaxe da pel.  

Brígida Muñiz, concelleira socialista en Boiro, foi obrigada a pasear polas rúas da vila despois de ser sometida ao escarnio da tatuaxe e a rapa. Diante, un home tocaba o tambor para que ninguén perdese o espectáculo da súa humillación.

O franquismo non só tomou represalias contra as significadas política ou sindicalmente, senón tamén contra as compañeiras, nais, irmás ou fillas de republicanos polo mero feito de selo.

En Pontevedra, Custodia Gama Casalderrey foi retida durante corenta días e obrigada a varrer as rúas coa cabeza rapada para intentar sen éxito que desvelase o paradoiro dos seus irmáns agochados. Como non dixo nada, colleron á moza do pequeno, Estrella Portela, e tamén a raparon e tatuaron provocando que el se entregase e fose fusilado.

Foron elas, as mulleres, as empregadas como botín de guerra, como reféns para facer presión ante os fuxidos. Encarnación Rodríguez era a nai do xornalista de Ribadumia Ramón Barreiro, moi crítico coa dereita e a igrexa durante o tempo da II República. Como non puideron atrapalo, collérona a ela e botáronlle pola cabeza sulfato das viñas, deixándoa sen pelo e cega para sempre. Logo violárona todos os homes que formaban a cuadrilla de falanxistas, incluído o seu xenro e o cura da parroquia. Para evitarlle máis danos, o fillo entregouse, asasinárono e arroxárono nunha foxa de Curro sen cadaleito sequera. 

Nesa mesma foxa meteron o corpo sen vida de Castor Cordal, un sindicalista de Cambados que levaba meses fuxido. Foron á súa casa e como non o atoparon, colleron as súas irmás, Pastora e Cándida, apenas unhas mozas, e obrigáronas a bailar espidas e a tocar a pandeireta no medio da praza. Completamente núas.

Foron tantas as vexacións sexuais sufridas polas mulleres de familias republicanas! Era un pingar continuo que levou a algunhas ata a tolemia. Como a Coralia e Maruxa Fandiño, as dúas Marías de Compostela, que baixo a súa excentricidade agochaban continuas aldraxes cometidas polos falanxistas cando ían á súa casa na procura dos seus irmáns. 

A maioría calaron. Apenas existen datos das vexacións sexistas. Non había xuízos previos ás violacións, non hai papeis con listaxes de rapas. Pero houbo unha mestra vilagarciá, Juana Otero, que deixou para a historia un documento gráfico da vergoña do fascismo, un monumento á memoria e á dignidade da Galiza represaliada. Acababa de saír do cuartel onde a raparan cando lle pediu a un familiar que lle sacase unha foto da súa cabeza sen cabelo, da súa fronte tatuada “para que a historia lembre o que nos fixeron”. 

Porque foron elas as que, entre as capas do silencio imposto, gardaron o verdadeiro relato do que pasou para transmitilo en voz baixa, de xeración en xeración.

A historia da Galiza ten unha débeda de memoria con elas. Coas mulleres vexadas, coas que desafiaron o silencio, coas mestras afastadas das aulas, coas asasinadas, como Mercedes Romero Abella, como María Vázquez, torturada nunha praia de Bañobre polo delito de querer ás nenas na escola e ás mulleres iguais en dereitos cós homes. 

Temos unha débeda co seu exemplo e xa é hora de pagala.